سوره‌های مکی و مدنی
سوره‌های مکی و مدنی به تقسیم سوره‌های قرآن به اعتبار محل نزول آنها در مکه و مدینه اشاره دارد. شناخت آیات نازل شده در این دو شهر از دغدغه‌های مسلمانان از قرون نخستین تا امروز بوده و موجب پدید آمدن دانشی به نام «علم المکی و المدنی» شده است.
معیارهای تمایز میان سوره‌های مکی و مدنی و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی، از مهمترین مسائل این دانش به شمار می‌آیند که به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی، آموختن آن از شریف‌ترین و پرفایده‌ترین علوم قرآنی است.
تعداد سوره‌های مکی و مدنی
تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه، سوره‌های مکی محسوب می‌شوند. سوره‌های مدنیِ مورد پذیرش همه عبارتند از: بقره، مائده، نور، فتح، مجادله، جمعه، تحریم، آل عمران، انفال، احزاب، حجرات، حشر، منافقون، نصر، نساء، توبه، محمد، حدید، ممتحنه و طلاق. سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: فاتحه، صف، رعد، تغابن، الرحمن، مطففین، قدر، بینه، زلزله، اخلاص، فلق و ناس. بر این اساس، باقیمانده سوره‌های قرآنی که مکی محسوب می‌گردند، ۸۲ سوره است.
معیارها و ملاک‌های تشخیص
درباره معیارها و ملاک‌های تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات قرآن کریم، سه نظر وجود دارد:
- معیار زمانی: هر آنچه پیش از هجرت نازل شده مکی و هر آنچه پس از هجرت نازل شده مدنی محسوب می‌گردد.
- معیار مکانی: هر آنچه در مکه نازل شده، مکی، و هر آنچه در مدینه نازل شده مدنی محسوب می‌گردد و هر آنچه در نواحی مجاور مکه نازل شده مکی و هر آنچه در نواحی مجاور مدینه نازل شده مدنی است.
- معیار مخاطب: برخی به «مخاطب وحی» توجه کرده و گفته‌اند هر آنچه که خطاب به اهل مکه نازل شده مکی و هر آنچه که خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است. ملاک تشخیص این خطاب این است که هر آنچه با خطاب «یا ایها الناس» نازل شده، مکی و هر آنچه با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» نازل شده، مدنی است.
چنانکه بیشتر قرآن‌پژوهان معاصر گفته‌اند، بهترین و ضابطه‌مندترین ملاک، معیار نخست یعنی زمانی است.
ضوابط نامگذاری
بنابر معیار سوم، یعنی معیار زمانی، تمامی آیات در برخی از سوره‌ها، پیش از هجرت به مدینه نازل شده، و بنابراین آن سوره مکی خوانده می‌شود. به‌علاوه، در برخی دیگر از سوره‌ها، تمامی آیات پس از هجرت نازل شده و بر این اساس، سوره مدنی خوانده می‌شود. با این حال، در برخی دیگر از سوره‌ها، آیات ابتدایی در مکه و آیات میانی یا پایانی در مدینه نازل شده و در این حالت، مکی یا مدنی بودن سوره، با ملاحظه تعداد بیشتر آیات مکی یا مدنی صورت می‌گیرد. برخی از پژوهشگران معتقدند در این رابطه آنچه مکی یا مدنی بودن سوره‌ها را تعیین می‌کند، نه تعداد بیشتر آیات مکی یا مدنی، بلکه مکی یا مدنی بودن آیات آغازین است.
ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی
برای تشخیص سوره‌های مکی و مدنی بر اساس مضمون و محتوای سوره‌ها، ملاک‌ها و معیارهایی ذکر شده است. بر این اساس، سوره‌های مکی معمولا کوتاهند و به توحید و نفی شرک می‌پردازند و تشریع و قانونگذاری در آنها کمتر است، و سوره‌های مدنی، سوره‌های طولانی‌تری هستند و بیان قوانین و حدود شرعی در آنها بیشتر دیده می‌شود.
ویژگی سوره‌ها و آیات مکی
- سجده در این سوره‌ها وجود دارد؛
- هر سوره‌ای که در آن «کلّا» باشد، مکی است؛
- با حروف مقطعه مانند الم، الر، طسم، و حم آغاز می‌شوند؛
- سوره‌های مکی کوتاه هستند؛
- آیات مکی بیشتر به توحید و پاکسازی جامعه از بت‌پرستی و شرک نظر دارند؛
- تشریع و قانونگذاری در آیات مکی بسیار اندک است؛
- در آیات مکی استناد به سرگذشت و قصص انبیاء فراوان است؛
- آیات مکی دارای اعجاز و بلاغت خیره کننده‌ای هستند؛
- خطاب‌های ویژه‌ای مانند «یا بنی آدم» و «یا ایها الناس» در سوره‌های مکی به چشم می‌خورد.
ویژگی سوره‌های مدنی
- فرایض و حدود در این سوره‌ها آمده است؛
- سوره‌های مدنی طولانی هستند؛
- سوره‌های مدنی، آیات طولانی دارند؛
- بیان قوانین شهری، قضایی، اجتماعی و دولتی و قوانین جنگ و صلح، مهمترین ویژگی آیات مدنی محسوب می‌گردد؛
- آیات مدنی دارای خطاب «یا ایها الذین آمنوا» هستند؛
- در آیات مدنی به تبیین عقاید فاسد اهل کتاب و دعوت آنها به اسلام پرداخته می‌شود؛
- بیان احوال و اقدامات منافقین و موضع مسلمانان و پیامبر(ص) در برابر آنها، در سوره‌های مدنی دیده می‌شود.
این ویژگی‌ها به گونه قطعی و صددرصد نیست و برای هر کدام استثناهایی می‌توان یافت. مثلاً سوره بقره با اینکه به بیان قصه حضرت آدم می‌پردازد اما مکی نیست، در حالی که مطابق ضوابط بالا بایستی چنین باشد و سوره نصر با اینکه هم کل سوره و هم آیات آن کوتاه است، اما در مدینه نازل شده است.
فواید شناخت
برای شناخت سوره‌های مکی و مدنی، فواید و کاربردهایی ذکر شده است؛ از جمله:
- کمک به تفسیر قرآن: از آنجا که فهم ظرایف و اشارات آیات رابطه تنگاتنگی با مکان مربوطه دارد، شناخت آیات مکی و مدنی برای هر مفسری ضروری است؛
- شناخت ناسخ و منسوخ: از آنجا که شناخت ناسخ و منسوخ که یکی از مناقشه‌برانگیزترین و حساس‌ترین مسائل در علوم قرآنی است، محتاج شناخت آیات سابق [= پیشین] و آیات مسبوق [= پسین] است. شناخت آیات و سوره‌های مکی و مدنی، مقدمه ضروری شناخت ناسخ و منسوخ است؛
- شناخت سیر تکاملی تشریع و قانونگذاری؛
- آگاهی از چگونگی نزول قرآن و نیز کمک به شناخت اسباب نزول که خود از علوم قرآنی است؛
- رفع اختلافات مربوط به سیره پیامبر(ص).
پانویس
منابع
- حاجی میرزایی، فرزاد، «مکی و مدنی»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.